آیه 1: يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ ۚ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا
1. تجزیه دستوری آیه:- يَا أَيُّهَا النَّاسُ
- يَا: حرف ندا (برای خطاب قرار دادن).
- أَيُّهَا: ترکیب «أيّ» به معنی «ای» همراه با «ها» که برای تاکید و اهتمام بیشتر استفاده شده است.
- النَّاسُ: اسم جمع، به معنی «مردم».
- اتَّقُوا رَبَّكُمُ
- اتَّقُوا: فعل امر از باب افتعال، از ریشه «و-ق-ی»، به معنی «پرهیز کنید».
- رَبَّكُمُ: ترکیب مضاف و مضاف‌الیه؛ «ربّ» به معنی «پروردگار» و «كم» ضمیر متصل برای جمع مخاطب به معنی «پروردگار شما».
- الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ
- الَّذِي: اسم موصول، به معنی «کسی که».
- خَلَقَكُم: فعل ماضی از ریشه «خ-ل-ق»، به معنی «آفرید»، همراه با ضمیر متصل «كم» (شما).
- مِّن نَّفْسٍ: جار و مجرور؛ «من» حرف جر به معنی «از» و «نفس» به معنی «جان، روح».
- وَاحِدَةٍ: صفت برای کلمه «نفس»، به معنی «یکتا».
- وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا
- وَخَلَقَ: فعل ماضی از ریشه «خ-ل-ق»، به معنی «آفرید».
- مِنْهَا: جار و مجرور؛ «من» حرف جر به معنی «از» و «ها» ضمیر متصل برای مونث (اشاره به نفس).
- زَوْجَهَا: مضاف و مضاف‌الیه؛ «زوج» به معنی «همسر»، همراه با ضمیر متصل مونث «ها» (همسر او).
- وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً
- وَبَثَّ: فعل ماضی از ریشه «ب-ث»، به معنی «پراکنده کرد، منتشر کرد».
- مِنْهُمَا: جار و مجرور؛ «من» حرف جر به معنی «از» و «هما» ضمیر متصل برای تثنیه (اشاره به زوجین).
- رِجَالًا: اسم جمع، به معنی «مردان».
- كَثِيرًا: صفت برای کلمه «رجال»، به معنی «زیاد».
- وَنِسَاءً: اسم جمع، به معنی «زنان».
- وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ
- وَاتَّقُوا: فعل امر از ریشه «و-ق-ی»، به معنی «پرهیز کنید».
- اللَّهَ: اسم جلاله، منصوب به دلیل مفعول بودن.
- الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ: اسم موصول همراه با جمله وصفیه.
- تَسَاءَلُونَ: فعل مضارع از باب تفاعل، از ریشه «س-أ-ل»، به معنی «از یکدیگر درخواست می‌کنید».
- بِهِ: جار و مجرور؛ «به» حرف جر و ضمیر متصل برای اشاره به الله.
- وَالْأَرْحَامَ: اسم منصوب، به معنی «پیوندهای خویشاوندی».
- إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا
- إِنَّ: حرف تاکید.
- اللَّهَ: اسم جلاله، منصوب به دلیل اسم إنّ بودن.
- كَانَ: فعل ناقص ماضی، از ریشه «ک-و-ن»، به معنی «بود».
- عَلَيْكُمْ: جار و مجرور؛ «علی» حرف جر به معنی «بر» و ضمیر متصل جمع مخاطب (شما).
- رَقِيبًا: خبر کان منصوب؛ به معنی «نگهبان، مراقب».
2. ریشه کلمات و معانی آن‌ها:- اتَّقُوا از ریشه ثلاثی مجرد «و-ق-ی»: حفاظت کردن، پرهیز کردن.
- خَلَقَکُم از ریشه ثلاثی مجرد «خ-ل-ق»: آفریدن.
- بثّ از ریشه ثلاثی مجرد «ب-ث»: پراکنده کردن.
- تساءلون از ریشه ثلاثی مجرد «س-أ-ل»: سوال کردن.
- رَقِیبًا از ریشه ثلاثی مجرد «ر-ق-ب»: مراقب بودن.
3. نوع جمله و معنا:این آیه یک جمله خبری است که دارای لحن دستوری (امر) نیز می‌باشد. در بخشی از آیه دستور داده می‌شود که تقوای الهی پیشه کنید («اتَّقُوا») و در عین حال اطلاعاتی درباره خلقت انسان‌ها و روابط خانوادگی ارائه می‌دهد.
4. ترجمه و مفهوم کلی آیه:ای مردم! از پروردگارتان بترسید؛ همان کسی که شما را از یک جان واحد آفرید و همسر او را نیز از همان جان خلق کرد، و از آن دو مردان بسیار و زنان فراوان پراکنده ساخت. و تقوای خدا را پیشه کنید که با نام او درخواست می‌کنید، و [تقوای] پیوندهای خویشاوندی را رعایت کنید. بی‌گمان خداوند مراقب شماست. این آیه بر اهمیت تقوا، رعایت حقوق خویشاوندی، و شناخت جایگاه خداوند در خلقت انسان‌ها تاکید می‌کند. | 